koraykbl
Aktif Üye
- Katılım
- 7 Ağu 2025
- Mesajlar
- 157
- Tepkime puanı
- 164
- Puanları
- 43
- Yaş
- 18
Bu rehber Koray Kubeli adına kafeşkuşları.com adlı siteye ithafen yazılmıştır. İsim vermeden veya izin almadan paylaşılması yasaktır. İyi hobiler.
Rehberin Adı:
Betta Balığının Morfolojik ve Anatomik Yapısı
Rehberin İçeriği:
1- Betta nedir? Kısa bir bakım-gözlem
2- Betta balığı morfolojik yapısı
3- Betta balığı evrimsel süreci
4- Betta balığının sinir ve kas sistemi
5- Betta balığının iskelet yapısı
6- Betta balığının anatomisi
7- Son bakış ve yorumum
1- Betta nedir? Kısa bir bakım-gözlem
Akvaryumlarımızın renkli, neşeli ve bir o kadar da güzel olan bu canlılarının morfolojisini ve anatomisini anlamak için öncelikle nasıl beslendiklerine, su koşullarına, doğal şartlarına bakmamız gerekmektedir.
Bakımı
Genel Bakış:
Bir o kadar güzel ama agresif olan bu balıkların Latince adı Betta splendens’dır. Coğrafi kökenleri Tayland’a dayanır ve ülkemizde de en çok buradaki üreticilerden ithal yoluyla gelirler. Doğası gereği beslenme biçimi etçildir. Doğasında su yüzeyinde gördüğü sivrisinekler, sinekler, böcekler vb. canlıları aynı arowanalar gibi sudan zıplayarak yakalayarak beslenirler. Bu içgüdüleri gereği akvaryumlarının üstünün kapalı olması veya bitkilerle gizlenmesi gerekmektedir.
Doğal ortamlarının dar ve az olmasından kaynaklı olarak içgüdüsel olarak bölgeci balıklardır. En ideal ve sağlıklı yaşadığı su sıcaklıkları 24–30 derece arasındadır. Maalesef ülkemizde fanuslarda beslenen bu canlılar için esaret ortamında en az 30 litre; asgari sınır olarak ise 15 litre, bitkili, saklanma alanı olan, filtreli bir akvaryumda bakılması gerekir. Su değişikliklerine toleransları çok düşüktür. Her balıkta olduğu gibi, suyun pH seviyesinin yükselmesi de bettalar için kalıcı hasar veya ölüme yol açabilir.
Rengarenk renkleri ve bakımının kolay olması ile yeni başlayan hobici için bir numaralı balığı olan bu sevimli canlılar, doğasında ve akvaryumunda bu şekilde yaşamaktadır.
2- Betta balığının morfolojik yapısı
Betta balıkları, gözle görünür olarak dış anatomisinde onlarca farklı morfolojik özellik barındırır. Bunlardan göze çarpanlar şunlardır:
1- Renkler
Bettalarda renk olayları çok farklı şekilde gerçekleşebilir. Bazı durumlarda bettalar renklerini genetikten, yani anne babanın veya atalarından alırken, bazı durumlarda ise mutasyon sonucu alabilirler. Örneğin Steel Blue olarak bilinen ve genellikle vücudunun her bölgesi tek renk tonuna sahip bu bettalar, çiftleşmeler sonucunda oluşan evrimlerden kaynaklı olarak ortaya çıkmış özel bir türdür. Bu türlere Black Melano, Super Red ve Yellow da eklenebilir. Mutasyon sonucu ortaya çıkan bettalar olduğu gibi, anne, baba ve atalardan gen alarak eşsiz renklere sahip betalarda vardır.
2- Kuyruk Yapısı
Bettalarda kuyruk yapıları özel ve eşsizdir. Yapılan bazı araştırmalarda bettalarda rejenerasyon görülmüştür. Rejenerasyon, hasarlı dokuların onarılması sürecidir ve teleost balıkları (kemikli balıklar) bu konuda güçlü bir yeteneğe sahiptir. Teleost türlerinin yüzgeçleri yapısal olarak basittir ve hızlı yenilenme potansiyeline sahiptir. Dahası, kanıtlar teleost türlerinde yüzgeç dokusunun erken gelişiminin tetrapod uzuv tomurcuklarıyla neredeyse aynı örüntüyü izlediğini ve benzer mekanizmalar tarafından düzenlendiğini göstermektedir (Zhang vd., 2010).
Bunu kanıtlayan çok sayıda ilgili çalışma vardır. Örneğin, Paramisgurnus dabryanu (Çin loachı) üzerinde rejenerasyon çalışmaları yürütülerek dört aday rejenerasyon geni tanımlandı. Shi vd. (2021) transkriptom analizi yoluyla zebra balığı kuyruk yüzgeci rejenerasyonuyla ilgili 71 geni ortaya çıkardı. Omurgalı kuyruk yüzgeçlerinin rejenerasyonunu düzenleyen çok sayıda önemli sinyal yolu bildirilmiştir; bunlar arasında FGF, Hh, VEGF, RA, Wnt/β-catenin, IGF, Notch, mTOR ve kalsinörin sinyal yolları yer almaktadır.
Sinyal Yolları Görevleri:
Beta balığı yüzgeçlerinin rejenerasyon yeteneğini ve renkle ilgili düzenleyici faktörlerdeki değişiklikleri incelemek için, kırmızı ve beyaz yetişkin beta balıklarının orijinal kuyruk yüzgeçleri kesildi ve 15 günlük beslemeden sonra rejenerasyona uğramış yüzgeçleri kesildi. Daha sonra dört tür yüzgeç, transkriptom analizi kullanılarak yüzgeç rejenerasyonu ve renkle ilgili farklı ifade edilen genleri (DEG'ler) belirlemek için kullanıldı. Bu, aslında bettaların rejenerasyonla ilgili ne kadar çok özellik barındırdığının bir göstergesidir.
3- Solungaçlar
Bettalarda onları diğer çoğu balıktan ayıran ve özel kılan bir diğer özellik de solungaçlarıdır. Çünkü bettalar hem labirent hem de oksijenli solunum yapabilmektedirler. Labirent solunum sadece bettalara has bir özellik değildir; birkaç akvaryum balığında daha vardır, olsa da genellikle labirent solunum denince akla bettalar gelir. Örneğin Pakistan, Hindistan, Amerika gibi yerlere yayılmış olan Channa türleri de aynı bettalar gibi labirent solunum yapabilmektedirler.
Labirent solunumun tam manası: Labirent organı adı verilen özel bir solunum yapısı aracılığıyla atmosferik oksijenin doğrudan solunmasıdır. Bu sayede Channa ve Betta gibi balıklar, harici bir oksijene ihtiyaç duymadan direkt atmosferik ortamdan aldıkları hava ile de yaşayabilmektedirler.
Kısaca genel morfolojik yapıdaki en temel ve bilinmesi gerekenler:
3- Betta balığı evrimsel süreci
Genel olarak ana vatanı Tayland olarak kabul edilen bu sevimli canlıların evcilleştirilme geçmişi yaklaşık günümüzden 600 yıl öncesine dayanmaktadır. İlk olarak insanlar tarafından bettalar, günümüzden 600 yıl önce dövüşlerde kullanılmak için evcilleştirildi. Bu sayede o dönemki insanlar bu bettaların agresifliğinden yararlanarak betta dövüşleri düzenledi ve bunu çoğu betta ile devam ettirdiler.
1800’lerin Tayland kralı, betta dövüşlerini kontrol altına aldı ve ilk kayıtlı “evcil Betta” hatları bu dönemde ortaya çıktı. Bettaların dünya çapında bilinirliği arttığı dönemlerde ise Tayland’daki yerel halk bettaları artık ticari bir gelir kapısı olarak görmeye başlamış ve bu dönemde bettalar ticareti yapılmak üzere yetiştirilmeye ve üretilmeye başlanmıştır. Bu dönemlerde ve günümüzde ise yerel halk bettaları çeltik tarlalarına bırakmaya başlamış ve tarlalardaki sivrisinek, böcek, sucul canlıları yemesi ile balıklar eğitilmeye başlamıştır. Tarlalara salınan ve üretilip satılmaya başlayan bu bettalar, Tayland’daki yerel halk için hem tarım hem de ticari olarak bir geçim kaynağı olmuştur. Şu anda Tayland’da resmi veya gayriresmi olmak üzere yüzlerce betta üretim tesisi bulunmaktadır. Bu sayede yoksul Tayland halkı için bu balık hem tarım için hem de ticari olarak önemli bir gelir kaynağı olmuştur.
4- Betta balığının sinir ve kas sistemi
Her balıkta olduğu gibi bettalarda da bir sinir ve kas sistemi yapısı bulunur. Bazı araştırmalara göre bettalar agresif davranış gösterirken, özellikle solungaç kapağı dikilmesi şeklinde belirgin bir gösteri sergiler. Bu davranışın hangi sinir yolları tarafından kontrol edildiğini anlamak için bilim insanları yaban turpu peroksidazı (HRP) kullanarak sinir bağlantılarını izlediler.
Araştırmalar, solungaç kapağını hareket ettiren efektör kasın (dilator operculi kası) motor nöronlarının, başta kaudal trigeminal motor çekirdeğinin lateral ve medial bölgeleri olmak üzere medulla (beyin sapının alt kısmı; motor ve temel yaşamsal fonksiyonları kontrol eder) ve mezensefalondaki (orta beyin; görme, işitme ve motor kontrol ile ilgilidir) motor ve motor entegrasyon alanlarında yer aldığını gösterdi.
HRP enjeksiyonları ile yapılan izlemeler, trigeminal motor çekirdeklerin medial ve lateral kısımları, kranial sinir IX-X’in motor çekirdeği (yüz ve solungaç kaslarını kontrol eden motor nöronların bulunduğu çekirdek), retiküler formasyonun medial ve inferior alanları ile oktavolateralis sistemin (balıkta ses, titreşim ve denge duyularını ileten sistem; lateral çizgi ve vestibüler organları içerir) bağlantılarını ortaya çıkardı. Bu bağlantılar, solungaç kapağı dikme hareketinin agresif gösteri sırasında diğer davranış kalıplarıyla uyumlu şekilde yürütülmesini sağlar.
Ayrıca, oktavolateralis sistemi aracılığıyla balık, rakibin kuyruk vuruşlarının gücü hakkında bilgi alabilir ve aynı zamanda kendi vücut pozisyonunu (vestibüler bilgi) kontrol edebilir. Bu sinirsel organizasyon, Betta’nın davranışsal yeteneklerinin, örneğin saldırganlık ve manevra kabiliyetinin, sazangillerden farklı olmasının temelini açıklayabilir.
5- Betta balığının iskelet yapısı
Betta balığının (Betta splendens) iskelet yapısı, tipik teleost (kemikli) balık iskeletine benzer şekilde hem hareket kabiliyeti hem de yaşam ortamına uyum sağlamaya yöneliktir. Baş iskeleti, çene kemikleri ve göz çukurlarını kapsar; alt çene (mandibula) ve üst çene (maxilla) hareketlidir ve yemi yakalamaya olanak tanır. Bu durum arowana ve Channa gruplarında da görülür. Solungaç kapağı kemikleri (operculum) ise solungaçları korur ve agresif davranışlar sırasında solungaç kapağı dikilmesine yardımcı olur.
Omurga, gövde ve kuyruk omurlarından oluşur. Gövde omurları (trunk vertebrae), kasların bağlanmasını sağlayarak dalgalı yüzme hareketini mümkün kılar; kuyruk omurları (caudal vertebrae) ise kuyruk yüzgecini hareket ettirir. Omurga segmentli ve esnektir; her segmentteki kaslar (myomerler) koordineli hareketle yüzmenin sağlanmasına katkıda bulunur. Bu yüzme hareketi sayesinde S şeklini alarak dış yüzeydeki avlarını saniyeler içinde yakalayabilirler.
Yüzgeç iskeleti, balığın denge ve manevra kabiliyetini destekler. Dorsal ve anal yüzgeçler yanal dengeyi sağlar, pektoral ve pelvik yüzgeçler yönlendirme ve dengede durmayı kolaylaştırır, kuyruk yüzgeci ise ana itici güç olarak görev yapar. Yüzgeç ışınları (fin rays veya lepidotrichia), yüzgeçlerin kemiksi veya kıkırdak destekleri olarak işlev görür.
Erkek Betta’da uzun ve gösterişli yüzgeçler, ekstra kemik ve kıkırdak destekleri ile taşınır. Ayrıca, agresif davranış sırasında solungaç kapağını dikmek için operkulum ve çene kemiklerine bağlı kaslar oldukça gelişmiştir. Bu özellikler, Betta balığının hem hızlı ve çevik yüzmesini hem de sosyal ve agresif davranışlarını etkili bir şekilde sergilemesini sağlar.
6- Betta balığının anatomisi
Muazzam güzel görünüşlere sahip betta balıkları bir o kadar da sistematik bir anatomiye sahiptir.
Yemek Borusu:
Ağıza bağlı olan yemek borusu, yiyecekleri, suyu ve havayı vücuda ve diğer organlara geçirerek vücudun farklı işlevlerini yerine getirmesini sağlar.
Solungaç Kemeri:
Solungaç kemeri, birinci ve ikinci solungaçların birlikte çalışarak havayı yemek borusundan solungaç boşluğuna ve oradan da oksijen için labirente ilettiği kemiksi bir destek alanıdır. Solungaç filamentleri ve solungaç tırmıkları solungaç kemerine bağlıdır.
Labirent:
Bu organ, beta balıklarının en havalı kısımlarından biridir ve durgun, düşük oksijenli sularda evrim yoluyla gelişmiştir. Beta balıkları, labirent balıkları oldukları için anabantoid (bir alt grup) olarak sınıflandırılırlar. Bu, havadan oksijen alıp kan dolaşımına aktarabildikleri anlamına gelir. Bu nedenle, oksijen alımı için yalnızca solungaçlarına güvenen diğer balıklardan farklıdır. Suyun yüzeyine çıkabildiklerinden emin olunması gereklidir.
Karaciğer:
Beta balığının karaciğeri, vücuttaki sindirim ve depolama işlevlerini destekler. Karaciğerleri, yiyecekleri mideden geçirip bağırsaklara iletmek için enzim (safra) salgılar.
Bağırsak:
Yiyecekler midede parçalandıktan sonra sindirime devam eder ve bağırsağa geçer. Bağırsakların içinde besinler (protein ve vitaminler gibi) emilir ve yakıt olarak kullanılır.
Böbrek:
Beta balığındaki böbrek, kan dolaşımındaki yabancı maddeleri temizlemek için çalışan bir filtre görevi görür. Böbrek yetmezliği genellikle su toplamasının altında yatan nedendir.
Yüzme Kesesi:
Vücudun arka kısmındaki omurga boyunca yer alan yüzme kesesi, beta balığı büyüdükçe büyür. Uzun bir balona benzer ve beta balığının suda yüzdürme kuvvetini ve derinliğini değiştirmesine yardımcı olur. İçindeki havanın düzenlenmesiyle sağlanır. Bu organ olmasaydı, akvaryumlarının yan tarafında veya yüzeyinde yüzerlerdi. Aşırı beslenme ve yeterince gelişmemiş bir yüzme kesesi, yüzme kesesi hastalığına (SBD) yol açabilir.
Testisler:
Sadece erkeklerde bulunan testisler, erkek üreme organlarıdır. Sağlıklı bir betta için cinsel olgunluk 5–6 ay olarak kabul görür. Sağlıklı koşullarda düzgün beslenme ile 1 ay içinde tekrar kaliteli bir biçimde sperm hücreleri üretebilirler.
Mesane:
İdrar kesesi, böbreğin beta balığından süzdüğü atıkları tutar.
Anüs:
Besinler sindirildikten ve besinler bağırsakta emildikten sonra geriye kalan madde atıktır. Bu (organik) atık, beta balığını anüs yoluyla terk eder. Kabızlık ve aşırı beslenmenin bir işareti, anüsten sarkan ipliksi dışkıdır. Aynı zamanda bu iç parazit belirtisi olarak kabul edilir.
Kalp:
Beta balıklarının güçlü bir kalbi vardır ve bu, bölge saldırganlıkları ve kavgalarıyla açıkça ortaya çıkar. Kalp, vücutlarına kan pompalamaktan ve kan basıncını korumaktan sorumludur.
Beta anatomisindeki ana ve en önemli organlar bunlardır. Bu anatomi erkek betta için uygulanmıştır.
7- Son bakış ve yorumum
En son olarak kendi görüş ve deneyimlerimi katmam gerekirse, betta balıkları evriminden bu yana akvaryumda beslemesi en zevkli balıklardan biridir. Kendi görüşüme göre çoğu balıktan bir kaç özellik barındırırlar. Örnek vermek gerekirse, zıplayışları aynen bir arowananın zıplayışı ile aynı, yüzgeçlerini açması ve savunma moduna geçmesi ise tıpatıp bir Channa ile aynıdır.
Yanı sıra çoğu özelliği ile de bilimsel araştırmalara konu olmuştur. Aynı zamanda ticari ve tarımsal yönü ile de Tayland’daki üreticiler için gelir kapısı olmuştur. Ülkemize en çok Tayland’dan ithal olarak gelen bu balıklar, akvaryumlar için mucizevi bir balıktır. Yüzgeçlerini yenilemeleri ile bilim dünyasına rejenerasyon konusunda öncü olmuş ve hâlâ çoğu araştırma için ikon model olan bu balık, maalesef ülkemizde değeri bilinmeyen ve hâlâ çoğu hobici için bir fanus balığı statüsünde görülen bu balık. Umuyorum ki ileride hakkettiği değeri en iyi şekilde görür.
Sevgilerimle,
Koray
Bu rehber kendi tecrübelerim ile birlikte, çoğunlukla yabancı kaynakların çevrilmesi, düzenlenmesi ve anlaşılır hâle getirilmesi ile oluşturulmuştur. Rehberde yapay zeka noktalama işaretlerinin giderilmesi ve kaynak tarama için kullanılmıştır.
Kaynaklar:
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
akvaryum.com/
capaculsbetta.wixsite.com/
bettafish.org/
sciencedirect.com
odyone.com.tr
Görsel Kaynaklar:
bettafish.org/
pexels.com/
Rehberin Adı:
Betta Balığının Morfolojik ve Anatomik Yapısı
Rehberin İçeriği:
1- Betta nedir? Kısa bir bakım-gözlem
2- Betta balığı morfolojik yapısı
3- Betta balığı evrimsel süreci
4- Betta balığının sinir ve kas sistemi
5- Betta balığının iskelet yapısı
6- Betta balığının anatomisi
7- Son bakış ve yorumum
1- Betta nedir? Kısa bir bakım-gözlem
Akvaryumlarımızın renkli, neşeli ve bir o kadar da güzel olan bu canlılarının morfolojisini ve anatomisini anlamak için öncelikle nasıl beslendiklerine, su koşullarına, doğal şartlarına bakmamız gerekmektedir.
Bakımı
- Latince Adı: Betta splendens
- Coğrafik Kökeni: Tayland
- Beslenme Biçimi: Etçil
- Davranış Biçimi: Orta derecede agresif
- Kendi Türlerine Davranışı: Aşırı agresif
- Yüzme Seviyesi: Yüzey
- Cinsiyet Ayrımı: Erkekler daha renklidir ve daha uzun yüzgeçlere sahiptir.
- Üreme: Erkek suyun üstüne köpükten yuva yapar; erkek ve dişi yumurtlarken baba yumurtaları bu köpüklere taşır ve yumurtalara bekçilik eder.
- Sıcaklık: 24°C - 30°C
- En Fazla Büyüdüğü Boy: 7 cm
- En Az Akvaryum Hacmi: 30 litre
- Su Sertliği: 5 - 19 °dH
- pH: 6.0 - 8.0
- Zorluk Seviyesi: 1
Genel Bakış:
Bir o kadar güzel ama agresif olan bu balıkların Latince adı Betta splendens’dır. Coğrafi kökenleri Tayland’a dayanır ve ülkemizde de en çok buradaki üreticilerden ithal yoluyla gelirler. Doğası gereği beslenme biçimi etçildir. Doğasında su yüzeyinde gördüğü sivrisinekler, sinekler, böcekler vb. canlıları aynı arowanalar gibi sudan zıplayarak yakalayarak beslenirler. Bu içgüdüleri gereği akvaryumlarının üstünün kapalı olması veya bitkilerle gizlenmesi gerekmektedir.
Doğal ortamlarının dar ve az olmasından kaynaklı olarak içgüdüsel olarak bölgeci balıklardır. En ideal ve sağlıklı yaşadığı su sıcaklıkları 24–30 derece arasındadır. Maalesef ülkemizde fanuslarda beslenen bu canlılar için esaret ortamında en az 30 litre; asgari sınır olarak ise 15 litre, bitkili, saklanma alanı olan, filtreli bir akvaryumda bakılması gerekir. Su değişikliklerine toleransları çok düşüktür. Her balıkta olduğu gibi, suyun pH seviyesinin yükselmesi de bettalar için kalıcı hasar veya ölüme yol açabilir.
Rengarenk renkleri ve bakımının kolay olması ile yeni başlayan hobici için bir numaralı balığı olan bu sevimli canlılar, doğasında ve akvaryumunda bu şekilde yaşamaktadır.
2- Betta balığının morfolojik yapısı
Betta balıkları, gözle görünür olarak dış anatomisinde onlarca farklı morfolojik özellik barındırır. Bunlardan göze çarpanlar şunlardır:
1- Renkler
Bettalarda renk olayları çok farklı şekilde gerçekleşebilir. Bazı durumlarda bettalar renklerini genetikten, yani anne babanın veya atalarından alırken, bazı durumlarda ise mutasyon sonucu alabilirler. Örneğin Steel Blue olarak bilinen ve genellikle vücudunun her bölgesi tek renk tonuna sahip bu bettalar, çiftleşmeler sonucunda oluşan evrimlerden kaynaklı olarak ortaya çıkmış özel bir türdür. Bu türlere Black Melano, Super Red ve Yellow da eklenebilir. Mutasyon sonucu ortaya çıkan bettalar olduğu gibi, anne, baba ve atalardan gen alarak eşsiz renklere sahip betalarda vardır.
2- Kuyruk Yapısı
Bettalarda kuyruk yapıları özel ve eşsizdir. Yapılan bazı araştırmalarda bettalarda rejenerasyon görülmüştür. Rejenerasyon, hasarlı dokuların onarılması sürecidir ve teleost balıkları (kemikli balıklar) bu konuda güçlü bir yeteneğe sahiptir. Teleost türlerinin yüzgeçleri yapısal olarak basittir ve hızlı yenilenme potansiyeline sahiptir. Dahası, kanıtlar teleost türlerinde yüzgeç dokusunun erken gelişiminin tetrapod uzuv tomurcuklarıyla neredeyse aynı örüntüyü izlediğini ve benzer mekanizmalar tarafından düzenlendiğini göstermektedir (Zhang vd., 2010).
Bunu kanıtlayan çok sayıda ilgili çalışma vardır. Örneğin, Paramisgurnus dabryanu (Çin loachı) üzerinde rejenerasyon çalışmaları yürütülerek dört aday rejenerasyon geni tanımlandı. Shi vd. (2021) transkriptom analizi yoluyla zebra balığı kuyruk yüzgeci rejenerasyonuyla ilgili 71 geni ortaya çıkardı. Omurgalı kuyruk yüzgeçlerinin rejenerasyonunu düzenleyen çok sayıda önemli sinyal yolu bildirilmiştir; bunlar arasında FGF, Hh, VEGF, RA, Wnt/β-catenin, IGF, Notch, mTOR ve kalsinörin sinyal yolları yer almaktadır.
Sinyal Yolları Görevleri:
- FGF (Fibroblast Growth Factor): Hücre bölünmesini, göçünü ve doku gelişimini uyarır.
- Hh (Hedgehog): Embriyonik gelişimde ve rejenerasyonda hücre kaderini belirler.
- VEGF (Vascular Endothelial Growth Factor): Yeni damar oluşumunu sağlar, dokuya kan getirir.
- RA (Retinoic Acid): Vücut ekseni, hücre farklılaşması ve rejenerasyonun yönlendirilmesinde rol oynar.
- Wnt/β-catenin: Hücre çoğalması, göçü ve kök hücre aktivasyonu için kritiktir.
- IGF (Insulin-like Growth Factor): Hücre büyümesini ve hayatta kalmasını destekler.
- Notch: Hücre-hücre iletişimini düzenler, hangi hücrenin hangi tipe dönüşeceğini belirler.
- mTOR: Hücresel büyüme, protein sentezi ve enerji dengesi üzerinde etkilidir.
- Kalsinörin: Kalsiyum bağımlı bir sinyal yoludur; hücre farklılaşması ve büyümede görev alır.
Beta balığı yüzgeçlerinin rejenerasyon yeteneğini ve renkle ilgili düzenleyici faktörlerdeki değişiklikleri incelemek için, kırmızı ve beyaz yetişkin beta balıklarının orijinal kuyruk yüzgeçleri kesildi ve 15 günlük beslemeden sonra rejenerasyona uğramış yüzgeçleri kesildi. Daha sonra dört tür yüzgeç, transkriptom analizi kullanılarak yüzgeç rejenerasyonu ve renkle ilgili farklı ifade edilen genleri (DEG'ler) belirlemek için kullanıldı. Bu, aslında bettaların rejenerasyonla ilgili ne kadar çok özellik barındırdığının bir göstergesidir.
3- Solungaçlar
Bettalarda onları diğer çoğu balıktan ayıran ve özel kılan bir diğer özellik de solungaçlarıdır. Çünkü bettalar hem labirent hem de oksijenli solunum yapabilmektedirler. Labirent solunum sadece bettalara has bir özellik değildir; birkaç akvaryum balığında daha vardır, olsa da genellikle labirent solunum denince akla bettalar gelir. Örneğin Pakistan, Hindistan, Amerika gibi yerlere yayılmış olan Channa türleri de aynı bettalar gibi labirent solunum yapabilmektedirler.
Labirent solunumun tam manası: Labirent organı adı verilen özel bir solunum yapısı aracılığıyla atmosferik oksijenin doğrudan solunmasıdır. Bu sayede Channa ve Betta gibi balıklar, harici bir oksijene ihtiyaç duymadan direkt atmosferik ortamdan aldıkları hava ile de yaşayabilmektedirler.
Kısaca genel morfolojik yapıdaki en temel ve bilinmesi gerekenler:
- Renkler
- Göz
- Kuyruk
- Alt yüzgeçler (finler)
- Üst finler
- Kulak finleri
- Solungaçlar
- Ağız
3- Betta balığı evrimsel süreci
Genel olarak ana vatanı Tayland olarak kabul edilen bu sevimli canlıların evcilleştirilme geçmişi yaklaşık günümüzden 600 yıl öncesine dayanmaktadır. İlk olarak insanlar tarafından bettalar, günümüzden 600 yıl önce dövüşlerde kullanılmak için evcilleştirildi. Bu sayede o dönemki insanlar bu bettaların agresifliğinden yararlanarak betta dövüşleri düzenledi ve bunu çoğu betta ile devam ettirdiler.
1800’lerin Tayland kralı, betta dövüşlerini kontrol altına aldı ve ilk kayıtlı “evcil Betta” hatları bu dönemde ortaya çıktı. Bettaların dünya çapında bilinirliği arttığı dönemlerde ise Tayland’daki yerel halk bettaları artık ticari bir gelir kapısı olarak görmeye başlamış ve bu dönemde bettalar ticareti yapılmak üzere yetiştirilmeye ve üretilmeye başlanmıştır. Bu dönemlerde ve günümüzde ise yerel halk bettaları çeltik tarlalarına bırakmaya başlamış ve tarlalardaki sivrisinek, böcek, sucul canlıları yemesi ile balıklar eğitilmeye başlamıştır. Tarlalara salınan ve üretilip satılmaya başlayan bu bettalar, Tayland’daki yerel halk için hem tarım hem de ticari olarak bir geçim kaynağı olmuştur. Şu anda Tayland’da resmi veya gayriresmi olmak üzere yüzlerce betta üretim tesisi bulunmaktadır. Bu sayede yoksul Tayland halkı için bu balık hem tarım için hem de ticari olarak önemli bir gelir kaynağı olmuştur.
4- Betta balığının sinir ve kas sistemi
Her balıkta olduğu gibi bettalarda da bir sinir ve kas sistemi yapısı bulunur. Bazı araştırmalara göre bettalar agresif davranış gösterirken, özellikle solungaç kapağı dikilmesi şeklinde belirgin bir gösteri sergiler. Bu davranışın hangi sinir yolları tarafından kontrol edildiğini anlamak için bilim insanları yaban turpu peroksidazı (HRP) kullanarak sinir bağlantılarını izlediler.
Araştırmalar, solungaç kapağını hareket ettiren efektör kasın (dilator operculi kası) motor nöronlarının, başta kaudal trigeminal motor çekirdeğinin lateral ve medial bölgeleri olmak üzere medulla (beyin sapının alt kısmı; motor ve temel yaşamsal fonksiyonları kontrol eder) ve mezensefalondaki (orta beyin; görme, işitme ve motor kontrol ile ilgilidir) motor ve motor entegrasyon alanlarında yer aldığını gösterdi.
HRP enjeksiyonları ile yapılan izlemeler, trigeminal motor çekirdeklerin medial ve lateral kısımları, kranial sinir IX-X’in motor çekirdeği (yüz ve solungaç kaslarını kontrol eden motor nöronların bulunduğu çekirdek), retiküler formasyonun medial ve inferior alanları ile oktavolateralis sistemin (balıkta ses, titreşim ve denge duyularını ileten sistem; lateral çizgi ve vestibüler organları içerir) bağlantılarını ortaya çıkardı. Bu bağlantılar, solungaç kapağı dikme hareketinin agresif gösteri sırasında diğer davranış kalıplarıyla uyumlu şekilde yürütülmesini sağlar.
Ayrıca, oktavolateralis sistemi aracılığıyla balık, rakibin kuyruk vuruşlarının gücü hakkında bilgi alabilir ve aynı zamanda kendi vücut pozisyonunu (vestibüler bilgi) kontrol edebilir. Bu sinirsel organizasyon, Betta’nın davranışsal yeteneklerinin, örneğin saldırganlık ve manevra kabiliyetinin, sazangillerden farklı olmasının temelini açıklayabilir.
5- Betta balığının iskelet yapısı
Betta balığının (Betta splendens) iskelet yapısı, tipik teleost (kemikli) balık iskeletine benzer şekilde hem hareket kabiliyeti hem de yaşam ortamına uyum sağlamaya yöneliktir. Baş iskeleti, çene kemikleri ve göz çukurlarını kapsar; alt çene (mandibula) ve üst çene (maxilla) hareketlidir ve yemi yakalamaya olanak tanır. Bu durum arowana ve Channa gruplarında da görülür. Solungaç kapağı kemikleri (operculum) ise solungaçları korur ve agresif davranışlar sırasında solungaç kapağı dikilmesine yardımcı olur.
Omurga, gövde ve kuyruk omurlarından oluşur. Gövde omurları (trunk vertebrae), kasların bağlanmasını sağlayarak dalgalı yüzme hareketini mümkün kılar; kuyruk omurları (caudal vertebrae) ise kuyruk yüzgecini hareket ettirir. Omurga segmentli ve esnektir; her segmentteki kaslar (myomerler) koordineli hareketle yüzmenin sağlanmasına katkıda bulunur. Bu yüzme hareketi sayesinde S şeklini alarak dış yüzeydeki avlarını saniyeler içinde yakalayabilirler.
Yüzgeç iskeleti, balığın denge ve manevra kabiliyetini destekler. Dorsal ve anal yüzgeçler yanal dengeyi sağlar, pektoral ve pelvik yüzgeçler yönlendirme ve dengede durmayı kolaylaştırır, kuyruk yüzgeci ise ana itici güç olarak görev yapar. Yüzgeç ışınları (fin rays veya lepidotrichia), yüzgeçlerin kemiksi veya kıkırdak destekleri olarak işlev görür.
Erkek Betta’da uzun ve gösterişli yüzgeçler, ekstra kemik ve kıkırdak destekleri ile taşınır. Ayrıca, agresif davranış sırasında solungaç kapağını dikmek için operkulum ve çene kemiklerine bağlı kaslar oldukça gelişmiştir. Bu özellikler, Betta balığının hem hızlı ve çevik yüzmesini hem de sosyal ve agresif davranışlarını etkili bir şekilde sergilemesini sağlar.
6- Betta balığının anatomisi
Muazzam güzel görünüşlere sahip betta balıkları bir o kadar da sistematik bir anatomiye sahiptir.
Yemek Borusu:
Ağıza bağlı olan yemek borusu, yiyecekleri, suyu ve havayı vücuda ve diğer organlara geçirerek vücudun farklı işlevlerini yerine getirmesini sağlar.
Solungaç Kemeri:
Solungaç kemeri, birinci ve ikinci solungaçların birlikte çalışarak havayı yemek borusundan solungaç boşluğuna ve oradan da oksijen için labirente ilettiği kemiksi bir destek alanıdır. Solungaç filamentleri ve solungaç tırmıkları solungaç kemerine bağlıdır.
Labirent:
Bu organ, beta balıklarının en havalı kısımlarından biridir ve durgun, düşük oksijenli sularda evrim yoluyla gelişmiştir. Beta balıkları, labirent balıkları oldukları için anabantoid (bir alt grup) olarak sınıflandırılırlar. Bu, havadan oksijen alıp kan dolaşımına aktarabildikleri anlamına gelir. Bu nedenle, oksijen alımı için yalnızca solungaçlarına güvenen diğer balıklardan farklıdır. Suyun yüzeyine çıkabildiklerinden emin olunması gereklidir.
Karaciğer:
Beta balığının karaciğeri, vücuttaki sindirim ve depolama işlevlerini destekler. Karaciğerleri, yiyecekleri mideden geçirip bağırsaklara iletmek için enzim (safra) salgılar.
Bağırsak:
Yiyecekler midede parçalandıktan sonra sindirime devam eder ve bağırsağa geçer. Bağırsakların içinde besinler (protein ve vitaminler gibi) emilir ve yakıt olarak kullanılır.
Böbrek:
Beta balığındaki böbrek, kan dolaşımındaki yabancı maddeleri temizlemek için çalışan bir filtre görevi görür. Böbrek yetmezliği genellikle su toplamasının altında yatan nedendir.
Yüzme Kesesi:
Vücudun arka kısmındaki omurga boyunca yer alan yüzme kesesi, beta balığı büyüdükçe büyür. Uzun bir balona benzer ve beta balığının suda yüzdürme kuvvetini ve derinliğini değiştirmesine yardımcı olur. İçindeki havanın düzenlenmesiyle sağlanır. Bu organ olmasaydı, akvaryumlarının yan tarafında veya yüzeyinde yüzerlerdi. Aşırı beslenme ve yeterince gelişmemiş bir yüzme kesesi, yüzme kesesi hastalığına (SBD) yol açabilir.
Testisler:
Sadece erkeklerde bulunan testisler, erkek üreme organlarıdır. Sağlıklı bir betta için cinsel olgunluk 5–6 ay olarak kabul görür. Sağlıklı koşullarda düzgün beslenme ile 1 ay içinde tekrar kaliteli bir biçimde sperm hücreleri üretebilirler.
Mesane:
İdrar kesesi, böbreğin beta balığından süzdüğü atıkları tutar.
Anüs:
Besinler sindirildikten ve besinler bağırsakta emildikten sonra geriye kalan madde atıktır. Bu (organik) atık, beta balığını anüs yoluyla terk eder. Kabızlık ve aşırı beslenmenin bir işareti, anüsten sarkan ipliksi dışkıdır. Aynı zamanda bu iç parazit belirtisi olarak kabul edilir.
Kalp:
Beta balıklarının güçlü bir kalbi vardır ve bu, bölge saldırganlıkları ve kavgalarıyla açıkça ortaya çıkar. Kalp, vücutlarına kan pompalamaktan ve kan basıncını korumaktan sorumludur.
Beta anatomisindeki ana ve en önemli organlar bunlardır. Bu anatomi erkek betta için uygulanmıştır.
7- Son bakış ve yorumum
En son olarak kendi görüş ve deneyimlerimi katmam gerekirse, betta balıkları evriminden bu yana akvaryumda beslemesi en zevkli balıklardan biridir. Kendi görüşüme göre çoğu balıktan bir kaç özellik barındırırlar. Örnek vermek gerekirse, zıplayışları aynen bir arowananın zıplayışı ile aynı, yüzgeçlerini açması ve savunma moduna geçmesi ise tıpatıp bir Channa ile aynıdır.
Yanı sıra çoğu özelliği ile de bilimsel araştırmalara konu olmuştur. Aynı zamanda ticari ve tarımsal yönü ile de Tayland’daki üreticiler için gelir kapısı olmuştur. Ülkemize en çok Tayland’dan ithal olarak gelen bu balıklar, akvaryumlar için mucizevi bir balıktır. Yüzgeçlerini yenilemeleri ile bilim dünyasına rejenerasyon konusunda öncü olmuş ve hâlâ çoğu araştırma için ikon model olan bu balık, maalesef ülkemizde değeri bilinmeyen ve hâlâ çoğu hobici için bir fanus balığı statüsünde görülen bu balık. Umuyorum ki ileride hakkettiği değeri en iyi şekilde görür.
Sevgilerimle,
Koray
Bu rehber kendi tecrübelerim ile birlikte, çoğunlukla yabancı kaynakların çevrilmesi, düzenlenmesi ve anlaşılır hâle getirilmesi ile oluşturulmuştur. Rehberde yapay zeka noktalama işaretlerinin giderilmesi ve kaynak tarama için kullanılmıştır.
Kaynaklar:
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
akvaryum.com/
capaculsbetta.wixsite.com/
bettafish.org/
sciencedirect.com
odyone.com.tr
Görsel Kaynaklar:
bettafish.org/
pexels.com/
